ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ

ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΙΣΟΝ ΟΡΙΑ
Η εργασία που κάνουμε στον εαυτό μας μπορεί να ιδωθεί από διάφορες οπτικές γωνίες και με διαφορετικούς τρόπους. Παρ' όλο που ουσιαστικά μιλάμε για το ίδιο πράγμα, συμβαίνει συχνά ένας τρόπος προσέγγισης ενός θέματος να μας βοηθήσει περισσότερο από κάποιον άλλον. Οι ποικίλες προσεγγίσεις έχουν αξία σαν εργαλεία με την βοήθεια των οποίων θα συλλάβουμε και θα εδραιώσουμε μέσα μας την "αίσθηση" του πράγματος και τότε όλες οι οδηγίες καθίστανται σχεδόν περιττές, γιατί καθοδηγούμαστε πλέον από το εσωτερικό μας αισθητήριο.

Η ωρίμανση του χαρακτήρα μας φαίνεται ξεκάθαρα από τον βαθμό διαφοροποίησής μας από το περιβάλλον και από την μάζα. Δηλαδή κατά πόσο έχουμε αντιληφθεί και αισθανθεί σε βάθος ότι εμείς είμαστε διαφορετικά όντα από τους υπόλοιπους ανθρώπους του περίγυρού μας, έχουμε διακριτή προσωπικότητα και δεν είμαστε απλώς ένας ακόμα απρόσωπος κρίκος μιας παρέας, οικογένειας, επιχείρησης, έθνους, θρησκείας, ή οποιουδήποτε άλλου συνόλου, από του σημαντικότερου έως του πιο ασήμαντου.

Μπορούμε να πούμε όχι στις διάφορες επιδράσεις, όπως επίσης αν εμείς το κρίνουμε ως σωστό, μπορούμε να πούμε ένα συνειδητό ναι. Η ισχυροποίηση του εαυτού μας μας απαλλάσσει από διάφορες φοβίες, κυρίως από τον φόβο του νέου.

Είναι πλέον της μόδας σήμερα η φοβία της παγκοσμιοποίησης. Φοβούνται πολλοί ότι θα χάσουν την "ταυτότητά" τους. Πολλά πράγματα θα χαθούν (κατά την γνώμη μου κυρίως αρνητικά, ίσως όμως και μερικά θετικά), μεταξύ των οποίων, επιτέλους, και πολλές εξωτερικές ψευτοταυτότητες. Η αληθινή ταυτότητα όμως δεν χάνεται ποτέ γιατί δεν έχει σχέση με θρησκείες και πατρίδες.

Και ένας γάμος είναι κάποιο είδος παγκοσμιοποίησης. Ενωνόμαστε με έναν άλλον άνθρωπο. Αν χάσουμε την "ταυτότητά" μας τότε σημαίνει ότι δεν την είχαμε ποτέ. Δεν μπορούμε να περιχαρακωθούμε στο παρελθόν, επειδή φοβόμαστε τις αλλαγές. Τι θα κάνουμε; Θα σταματήσουμε τον κόσμο; Ο φόβος του "άλλου" και ο φόβος της αλλαγής είναι ενδείξεις ανωριμότητας του χαρακτήρα μας. Αισθανόμαστε ότι τα όριά μας είναι διάτρητα και αντί να τα σταθεροποιήσουμε, ώστε επιτέλους να τολμήσουμε να "ανοιχτούμε" με υγιή τρόπο, εμείς προτιμούμε την φοβική απομόνωση.

Επίσης η ωρίμανση σημαίνει ότι διαφοροποιούμε σωστά τις εσωτερικές μας λειτουργίες. Όταν χρειάζεται να σκεφτούμε δεν πελαγοδρομούμε μέσα σε θάλασσες συναισθηματισμών, με την δικαιολογία ότι αλλιώς θα γίνουμε ψυχροί και αναίσθητοι, ούτε όταν πρέπει να αισθανθούμε χανόμαστε σε αμφιβολίες και θεωρίες.

Συμβαίνει μέσα μας μια διαδικασία ξεκαθαρίσματος ρόλων της κάθε ιδιότητάς μας και επίσης της θέσης μας μέσα στο κοινωνικό σύνολο και στις σχέσεις μας με τους άλλους ανθρώπους. Η διαφοροποίηση είναι κάτι το ουσιώδες. Μην βιαστείτε να προβάλλετε την αντίρρηση ότι ο εσωτερισμός αντιθέτως οδηγεί στην ενότητα, γιατί θα σας ρωτήσω: πως μπορώ να ενωθώ δημιουργικά με τον οποιονδήποτε άνθρωπο, όταν π.χ. τα παιδιά μου με κάνουν ότι θέλουν, το σπίτι μου το διοικεί η πεθερά μου και όταν παραχώρησα στην ερρωμένη μου (η οποία με σέρνει από πίσω της σαν σκυλάκι) την ουσιαστική διαχείριση των τραπεζικών μου λογαριασμών και μου "τρωει" λεφτά; Πως μπορώ να μιλάω για ενότητα. Πως θα ενωθώ με κάποιον; Υπάρχω για να ενωθώ; Αφού μου τα έχουν πάρει όλα, ακόμα και την θέλησή μου.

Για να υπάρξει ενότητα πρέπει πρώτα να υπάρξω εγώ. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να αποκτήσω κάποια προσωπικότητα, οριοθετώντας την περιοχή της ευθύνης μου. Βάζοντας όρια μεταξύ του "εγώ" και του "εσύ", προασπίζοντας τον ζωτικό μου χώρο. (Παρακαλώ να μην γίνει σύγχυση με θεωρία γνωστού δικτάτορα).

Αρχίζουμε με παραδείγματα για να γίνει αντιληπτή η θεωρία του ζητήματος. Η επιλογή επίπλωσης του σπιτιού μου είναι δικαιοδοσία δική μου και της γυναίκας μου. Αν επέμβει κάποιος τρίτος (έστω κάποιος από τους γονείς μας) και με πιέσεις κατορθώσει να μας παρασύρει στις δικές του προτιμήσεις, τότε επιτρέψαμε να καταπατήσει τα όριά μας. Τα όρια που χωρίζουν την δική του ζωή από την δική μας. Εισχώρησε στο σπίτι μας ένας εισβολέας και ανέλαβε την εξουσία. Εμείς ως προσωπικότητες εκμηδενιστήκαμε. Είμαστε φερέφωνα και το μόνο που θα κάνουμε είναι να χρηματοδοτήσουμε τις επιλογές κάποιου άλλου ο οποίος αποφάσισε αντί για μας, επειδή η δική μας θέληση υπαναχώρησε. Αυτός ο άλλος ίσως δεν έχει δική του ζωή και παρασιτικά προσκολλήθηκε στην δική μας. Τώρα όμως ούτε εμείς έχουμε δική μας ζωή.

Δείτε κάτι διαφορετικό. Αισθάνεστε μια αντιπάθεια για κάποιους γειτονικούς λαούς. Είστε σίγουροι ότι αυτό το συναίσθημα είναι δικό σας και ότι δεν το έχουν εμφυτεύσει μέσα σας πάσης φύσης επιτήδειοι, ή προβληματικοί άνθρωποι (μέσω του εκπαιδευτικού συστήματος), και οι εταιρείες όπλων πανηγυρίζουν από τον επικερδή γι αυτές "πατριωτισμό" σας; Όταν από τα αισθήματα και τις ιδεολογίες μας κάποιοι σε καίριες θέσεις αποκτούν εξουσία και τεράστια περιουσία, τότε καλό θα είναι να αναλογιστούμε κατά πόσο τα αισθήματά μας είναι γνήσια ή μήπως είναι χειραγώγιση από μηχανισμούς πλουτισμού και εξουσίας.

Ντύνεστε όπως ντύνεστε γιατί αυτό απηχεί τις προτιμήσεις σας, ή φοβάστε την απόρριψη της παρέας σας; Αν είστε γυναίκα και κάποιος σας παρενοχλήσει στον δρόμο αισθάνεστε ντροπή, ενώ την ντροπή θα έπρεπε να την νοιώθει μόνο αυτός που σας ενόχλησε; Και επειδή ντρέπεστε, αναίτια φυσικά, τον αφήνεται να συνεχίζει να σας ενοχλεί και δεν τον βάζετε στην θέση του; Αισθάνεστε αμήχανα όταν τα παιδιά σάς ρωτάνε για το σεξ επειδή αυτή είναι μια φυσική ντροπή, ή σας έχουν χειραγωγήσει κάποιοι ανέραστοι ιερωμένοι που αρέσκονται σαδιστικά να σας βλέπουν να δυσκολεύεστε στην ερωτική σας ζωή, γιατί αυτοί δεν έχουν δική τους; Και μήπως αυτό το έχουν καταφέρει γιατί το υπουργείο παιδείας δεν έχει συνειδητοποιήσει την εκβιαστική καταπάτηση των δικών του ορίων, εις βάρος της ψυχική υγείας των παιδιών; Και άλλα πολλά…

Όλα αυτά είναι ενδείξεις έλλειψης και καταπάτησης ορίων. Οι επιθυμίες, οι προτιμήσεις, οι αποφάσεις (καλοπροαίρετες ή μη) των άλλων εισβάλουν εντός μας με ή χωρίς πίεση εκ μέρους τους, γιατί δεν έχουμε ισχυρή αίσθηση ατομικότητας, διακριτής από το περιβάλλον. Αυτή η αίσθηση δεν είναι τυχαία. Χαρακτηρίζει ένα συγκεκριμένο εξελικτικό επίπεδο και κατακτάται με την προσπάθεια. Με απλά λόγια επιτρέπουμε σε κάποιους να "χώνονται" στην ζωή μας. Όπως και εμείς ενδεχομένως να "χωνόμαστε" στην ζωή των άλλων, να "φυτρώνουμε εκεί που δεν μας σπέρνουν", γιατί αυτοί οι ταλαίπωροι οι άλλοι δεν έχουν το σθένος να μας βάλουν στην θέση μας.

Ένα μεγάλο "μυστικό" μιας ευτυχισμένης και ισορροπημένης ζωής είναι να μάθουμε να βάζουμε τους άλλους στην θέση τους, πράγμα που μπορούμε να το επιτύχουμε μόνο όταν κάνουμε το ίδιο και στον εαυτό μας.

Διαβάστε μερικούς υποθετικούς (αλλά πολύ αληθινούς) διάλογους, για να "πιάσετε" την αίσθηση του πράγματος. Τα όρια δεν είναι μόνο θέμα λογικής. Πρέπει να αναπτύξουμε και την αίσθησή τους. Θα μπορούσαμε να πούμε επίσης ότι είναι θέμα "στυλ" και σίγουρα δεν είναι θέμα σύγκρουσης και διαμάχης. Είναι μια ορθολογική, αποστασιοποιημένη και με "επαγγελματισμό" θα έλεγα διασάφιση αρμοδιοτήτων.

- "Γιατί το έχεις έτσι το σπίτι σου, τι νοικοκυρά είσαι εσύ."
Απάντηση: "Εδώ μητέρα είσαι επισκέπτρια. Αν δεν τον θέλεις αυτό τον ρόλο, ορίστε η πόρτα."

- "Γιατί είσαι με αυτόν τον άνθρωπο κορίτσι μου; Θέλεις να με πεθάνεις;"
Απάντηση: "Το αν θα πεθάνεις ή όχι είναι δική σου ευθύνη. Η υγεία σου είναι επίσης δική σου ευθύνη. Θα σε θάψω, θα σε κλάψω και θα συνεχίσω την ζωή μου."

- "Μπαμπά αν δεν μου αγοράσεις σοκολάτα (την δέκατη για σήμερα) δεν θα σε αγαπάω".
Απάντηση: "Εγώ παιδί μου θα σε αγαπάω, αλλά σοκολάτα δεν θα σου πάρω. Δεν κάνει να τρως πολλές σοκολάτες, πάντως μπράβο σου που έχεις το θάρρος να επιμένεις".

- "Έχω πρόβλημα με τον τάδε, έλα να σου πω τι έκανε".
Απάντηση: "Καλύτερα να μην αρχίσουμε το κουτσομπολιό. Πάντως αν πράγματι έχεις πρόβλημα μαζί του συζήτησέ το με τον ίδιο και όχι με εμένα που δεν με αφορά. Πρώτα προσπάθησε να βοηθηθείς εσύ, λύνοντας το πρόβλημα σε συνεννόηση μαζί του και σε περίπτωση που δεν τα καταφέρεις, αν νομίζεις ότι μπορώ να σου προσφέρω πρακτική βοήθεια και αν το νομίζω και εγώ, τότε θα ακούσω αυτά τα πράγματα".

- "Που θα πας πάλι και θα με αφήσεις μόνη μου;".
Απάντηση: "Μητέρα σε αγαπάω και θα σου προσφέρω ότι μπορώ, αλλά μου ζητάς να παίξω έναν ρόλο που δεν μου ανήκει. Δεν είμαι ούτε σύζυγός σου, ούτε φίλη σου, αλλά το ενήλικο παιδί σου, ιδιότητα παντελώς διαφορετική. Ένα κομμάτι της ζωής μου δεν σε συμπεριλαμβάνει και σκέφτομαι να το ζήσω. Ένα άλλο κομμάτι όμως σε συμπεριλαμβάνει και χαίρομαι γι αυτό, αλλά δεν είναι τώρα η δική του ώρα. Μην κάνεις τον κόπο να με περιμένεις το βράδυ γιατί θα ξενυχτήσεις άσκοπα".

Όταν λέμε "απάντηση" στην ουσία σημαίνει: Ήρεμη απάντηση, κοφτή, συγκεκριμένη, χωρίς διάλογο. Χωρίς να αναστατωθούμε, με απόλυτη ηρεμία, κοινοποιούμε τις αποφάσεις μας και δεν εμπλεκόμαστε σε διαλόγους απαντώντας σε ερωτήσεις "παγίδα", που αποσκοπούν να μας χειραγωγήσουν οδηγώντας μας σε ψυχοφθόρες συζητήσεις. Αν εκνευριστούμε έχουμε χάσει το παιχνίδι, γιατί επηρεαστήκαμε και μπαίνουμε σε διαδικασίες άμυνας και δικαιολογιών. Ίσως δεν δίνουμε αυτό που μας ζητήθηκε, αλλά το μήνυμα που περνάμε είναι ότι είμαστε ευάλωτοι και ο καθένας μπορεί κατά βούληση να μας χαλάει την μέρα. Αυτό μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί ως μέσο πίεσης και εκδίκησης.

Όταν κάποιος δεν μπορεί να αποσπάσει την πλήρη υποταγή μας, πολύ πιθανόν είναι να αρχίσει να ικανοποιεί το εγώ του εκνευρίζοντάς μας και εξαναγκάζοντάς μας να του δίνουμε λογαριασμό απολογούμενοι για πράγματα που δεν τον αφορούν, διότι αυτό του δίνει μια αίσθηση ισχύος επάνω μας.

Το φαινόμενο της γκρίνιας, που χαρακτηρίζει σχεδόν όλους τους γονείς εξυπηρετεί αυτόν τον διπλό στόχο. Να υποτάξει τα παιδιά στο διογκωμένο εγώ των γονιών, με το πρόσχημα ότι όλα γίνονται για το "καλό" τους και αν δεν το καταφέρει, τότε να προκαλέσει την αντίδραση του εγώ των παιδιών. Είναι και αυτό ένα αποτέλεσμα, όχι το αρχικώς σχεδιασθέν, αλλά τουλάχιστον δείχνει ότι αυτός που γκρινιάζει μπορεί να επηρεάσει το παιδί του, δηλαδή πως ακόμα έχει κάποια εξουσία επάνω του. Η γκρίνια είναι ένα όπλο που παραβιάζει τα συναισθηματικά όρια των άλλων. Υποκύπτουμε προκειμένου να απαλλαγούμε από την δυσάρεστη αυτή κατάσταση.

Κάνουμε λοιπόν την ανακοίνωσή μας και φεύγουμε, ή διακόπτουμε αυτή την συζήτηση ευγενικά. Αλλιώς αν εμπλακούμε σε διάλογο, σημαίνει ότι "τσιμπήσαμε" και ο επίδοξος εξουσιαστής της προσωπικής μας ζωής θα μας εξουθενώσει ενεργειακά, επειδή θα αρχίσουμε να αμυνόμαστε μαλώνοντας, ή να απολογούμαστε για προσωπικές μας αποφάσεις που δεν έχουμε κανένα λόγο να δικαιολογήσουμε στον οποιονδήποτε.

Ας αναλύσουμε το τελευταίο περιστατικό. Ο γιος ή η κόρη πρώτα έβαλαν τον εαυτό τους στην θέση του. Αποδέχθηκαν τον ρόλο τους ως ενήλικα παιδιά της μητέρας τους και συναισθηματικά και διανοητικά. Αυτό δημιουργεί κάποιο σαφές όριο, βάσει του οποίου ειπώθηκαν τα επόμενα λόγια. Υπάρχει προσωπική ζωή που δεν την απεμπολούμε για χάρη κάποιου οιδιπόδειου συμπλέγματος, ή έστω χάρη της ανίας της μητέρας μας, επειδή δεν φρόντισε να έχει την δική της προσωπική ζωή. Δεν θα γίνουμε ο σύζυγός της (που ενδεχομένως απουσιάζει σε κάποιο καφενείο - ή αν έχει πεθάνει δεν θα την "παντρευτούμε" εμείς). Έτσι ξεκαθαρίζουμε τα πράγματα. Η ζωή μας χωρίζεται σε δύο διακριτά μέρη, που το κάθε ένα έχει τα σαφή του όρια. Η ζωή μας με τους φίλους μας (που τους αγαπάμε) και η ζωή μας με την μητέρα μας (που την αγαπάμε και αυτή, πιθανώς βαθύτερα αλλά με διαφορετικό τρόπο). Σε κάθε μέρος αφιερώνουμε συγκεκριμένο χρόνο, πάντα κατά την δική μας εκτίμηση και όχι των άλλων. Τα πρόσωπα του ενός τμήματος δεν έχουν συνήθως καμία θέση στα γεγονότα του άλλου τμήματος, επειδή εμείς έτσι το θελήσαμε, μετά από δική μας λογική ή συναισθηματική αξιολόγηση των πραγμάτων και των αναγκών, και όχι επειδή κάποιος άλλος μας έδωσε την άδειά του.

Συνηθισμένο μέσο πίεσης είναι η υγεία. Μας απειλούν οι γονείς μας ότι θα τους "πεθάνουμε" αν ζήσουμε την ζωή μας, όπως συμβαίνει στο παράδειγμα που αναφέραμε. Μας "ρίχνουν το μπαλάκι", που σημαίνει ότι επιχειρούν να μας μεταβιβάσουν την ευθύνη για την υγεία τους ώστε να μας δημιουργήσουν ενοχές και φόβους, με σκοπό την εξουδετέρωση της θέλησής μας. Όταν όμως έχουμε να κάνουμε με ενήλικους ανθρώπους και αυτοεξυπηρετούμενους, τότε την ευθύνη την έχουν μόνο αυτοί. Δεν έχουν κανένα δικαίωμα σε τέτοιου είδους μεταβίβαση και εμείς καμία δουλειά να την αναλάβουμε. Άρα το "μπαλάκι" τους το γυρίζουμε πίσω, χωρίς δισταγμό και ενοχές.

Υπάρχει πάντοτε η περίπτωση όπως λέμε να "μασήσουμε", δηλαδή να δεχθούμε την ανάληψη αυτής της αφύσικης ευθύνης. Αυτό συμβαίνει γιατί η προσπάθειά τους συναντάει κάποια δική μας αδυναμία και εισχωρεί μέσω αυτής. Αν όμως έχουμε τακτοποιήσει τις διάφορες συναισθηματικές εκκρεμότητες με αυτούς αλλά και με τον εαυτό μας, τότε η απάντησή μας θα είναι σαφής και λυτρωτική. Λυτρωτική για μας, γιατί θα προστατεύσει τα όριά μας και θα εξασφαλίσει την ελευθερία μας, αλλά και γι αυτούς επειδή θα δουν ότι η τακτική αυτή δεν περνάει και θα έχουν έτσι την ευκαιρία να ασχοληθούν με κάτι πιο δημιουργικό στην ζωή τους, από το να εκβιάζουν και να εξουσιάζουν τα παιδιά τους.

Κάθε φορά που αισθανόμαστε να παραβιάζονται τα όριά που έχουμε θέσει για τον εαυτό μας, ή εμείς να παραβιάζουμε τα όρια των άλλων, αυτό γίνεται λόγω της ύπαρξης κάποιων αδυναμιών στην ψυχή μας, αλλά και στην ψυχή των άλλων. Μια αυτοανάλυση θα μας πείσει.

Δεν θα επεκταθώ σε περισσότερα παραδείγματα, ελπίζω να έχει γίνει αντιληπτή η ουσία του προβλήματος. Οι αδυναμίες μας, τα ελαττώματά μας, έμφυτα ή επίκτητα, η λάθος διαπαιδαγώγηση, η εξάρτησή μας από την γνώμη των άλλων, οι ψευτοενοχές και άλλα πολλά, προκαλούν υποχωρητικότητα, ή επιθετικότητα.

Τα όρια μετατοπίζονται αφύσικα και οι ρόλοι συγχέονται. Τι είμαι εγώ; Σύζυγος της μητέρας μου, υποχείριο της γυναίκας μου, ή φιλαράκι των παιδιών μου; Και τότε που είναι ο γιος της μητέρας μου, ο σύντροφος της γυναίκας μου και ποιος είναι ο πατέρας των παρατημένων παιδιών μου; Ποια είναι η προσωπική μου ζωή, ποιος αποφασίζει για την διατροφή των παιδιών μου, για το δικό μου ντύσιμο και ποιος κανονίζει τα αισθήματα και τις πεποιθήσεις μου; Έχει ο καθένας δικαίωμα να με αγγίζει παρά την θέλησή μου (αφορά κυρίως γυναίκες), ή να κάνει διάφορα σεξουαλικά σχόλια εις βάρος μου αν εγώ δεν θέλω να τα ακούσω; Μπορώ να λεω "όχι" για να προστατεύσω το σώμα μου και την ιδιωτική μου ζωή; Έχω δικαίωμα να θέλω και να πιστεύω διαφορετικά πράγματα από ότι οι άλλοι, ή μήπως φοβάμαι την απόρριψη και την επιθετική κριτική τους; Η προσωπικότητα έτσι θολώνει και αφομοιώνεται από τους άλλους, ή από την κοινωνία, γιατί δεν υπάρχουν σαφή όρια καθορισμένα από την δική μας θέληση και όχι από τους άλλους.

Αν όμως λειτουργήσουμε σύμφωνα με τα παραπάνω, δηλαδή θέτουμε όρια και έχουμε συγκεκριμένους ξεκάθαρους ρόλους, η ζωή μας θα υποστεί μια θαυμαστή μεταμόρφωση. Το "όχι" είναι μια μαγική λέξη και η συνετή χρήση του είναι ένδειξη της ικανότητάς μας να θέτουμε υγιή (αλλά όχι άκαμπτα) όρια στην ζωή μας. Θα επιλύσουμε με ευκολία τα περισσότερα προβλήματά μας, διασκεδάζοντας με το πώς είχαμε "πνιγεί σε μια κουταλιά νερό". Θα καθίσουμε στην δική μας "καρέκλα" και έτσι οι άλλοι αναγκαστικά θα καθίσουν στην δική τους. Είναι και θέμα ενεργειακό. Η ψυχική μας δύναμη θα αυξηθεί κατακόρυφα και η θέλησή μας θα αποκτήσει ασυνήθιστη ισχύ.

Όλα αυτά δεν είναι "προεκλογικές" εξαγγελίες. Είναι μια ζωντανή πραγματικότητα που περιμένει να την ζήσουμε. Ο λόγος που δεν το κάνουμε είναι γιατί, για τους όποιους λόγους, φοβόμαστε να μπούμε στην θέση μας. Ίσως η θέση μας δεν είναι και τόσο ένδοξη και δεν την θέλουμε, ίσως μας έπεισαν ότι αν γίνουμε ο εαυτός μας θα μας μισήσουν και θα μας απορρίψουν γιατί δεν θα είμαστε όπως είναι όλοι. Ίσως πάλι ποτέ δεν διδαχθήκαμε πώς να είμαστε ο εαυτός μας και να προστατεύουμε την ελευθερία μας.

Αν μπούμε στην θέση μας το επίπεδο της συνειδητότητας αυξάνει, εμφανίζονται νέες υποχρεώσεις, νέες ευθύνες, αλλά και οι αντίστοιχες ικανότητες και η αντίστοιχη εσωτερική γαλήνη. Πολλές συνθήκες της ζωής μας, εσωτερικές ή εξωτερικές θα αλλάξουν (αυτό ίσως μας τρομάζει και ενδέχεται να υπαναχωρήσουμε, προτιμώντας τα παλιά αλλά γνωστά βάσανα). Η ζωή μας, το περιβάλλον μας και οι σχέσεις μας, θα αναδιαταχθούν με έναν λυτρωτικό τρόπο.

Επαναλαμβάνω τον χρυσό κανόνα. Το έλλογο "όχι" είναι η μαγική συνταγή. Ας μην ξεχνούμε επίσης ότι όρια δεν σημαίνει απομόνωση και άμυνα, αλλά δυνατότητα σωστής επικοινωνίας και "ανοίγματος", γιατί αισθανόμαστε ότι δεν κινδυνεύουμε από τους άλλους. Τα όρια προστατεύουν την ελευθερία μας και την ελευθερία των άλλων. Αυτή η απαλλαγή μας από τον φόβο (που προέρχεται από την έλλειψη ορίων) μάς παρέχει την ευχέρεια της δημιουργικής επικοινωνίας. Δεν φοβόμαστε τους άλλους άρα μπορούμε να έρθουμε σε επαφή μαζί τους. Δεν θα αλλοτριωθούμε. Ούτε θα αλλάξουμε παρά την θέλησή μας.

26/8/05